Cmentarz żydowski w Lutowiskach

Kolejny cmentarz to zabytek związany z jedną z lutowiskich trzech kultur, a mianowicie żydowską. Kirkut jest zresztą jedną z dwóch pamiątek po społeczności żydowskiej w tej miejscowości - drugą są ruiny synagogi.

Żydzi pojawili się liczniej w Lutowiskach po uzyskaniu przez miejscowość statusu miasta, końcem XVIII w. było już blisko 140 żydowskich mieszkańców, zaś w latach 70. XIX w. Żydzi stanowili ponad 70% obywateli Lutowisk. Działało tu dwóch rabinów i szkoła wyznaniowa, kilka licznych zajazdów oraz wielu starozakonnych rzemieślników. Nawet dwór i folwark zostały pod koniec XIX w. kupione przez Samuela Randa, najbogatszego Żyda w mieście. Po I wojnie odsetek żydowskich mieszkańców spadł, jednak aż do II wojny światowej były Lutowiska największym w tej części Bieszczadów skupiskiem ludności żydowskiej.

Po zajęciu miasta przez sowietów w 1939 r. znacjonalizowano całe rzemiosło i przemysł, co zamożniejsi żydowscy przedsiębiorcy oraz inni ideowo podejrzani zostali wywiezieni w głąb ZSRR. Z kolei po czerwcu 1941 r. pozostali tu nieszczęśnicy, w liczbie ok 1000-1400 trafili do getta, po roku rozstrzelano blisko połowę z nich w sąsiedztwie kościoła. Pozostali zostali wywiezieni z Lutowisk do niemieckiego obozu w Zasławiu, a żydowskie domy i synagogi spalono. Z większej murowanej synagogi, pochodzącej zapewne z przełomu XIX i XX w. zachował się jedynie fragment betonowych murów.

Kirkut został założony jeszcze w XVIII w., zajmuje powierzchnię ok. 1 ha, zidentyfikowano tu ok. 1000 nagrobków, najstarsza macewa pochodzi z końca XVIII w. Znawcy tematu dość zgodnie uznają kirkut za jeden z najcenniejszych w Polsce, głównie ze względu na wysoki poziom artystyczny dekoracji nagrobków.

Cmentarz znajduje się około 400 m od głównej drogi, na wzniesieniu, prowadzi do niego oznakowana ścieżka, jest też elementem szlaku “Trzy Kultury” a nawet znalazł się przy trasie nordic walking. Najstarsze macewy znajdują się w dolnej części cmentarza a czym wyżej, tym stają się one młodsze, najmłodsza pochodzi z 1940 r. Na kirkut wchodzi się przez bramę, przy której umieszczono tablice z informacjami o cmentarzu, a także żydowskiej tradycji.